pracował jako reporter i felietonista, współwłaściciel dwutygodnika Niwa, redaktor dziennika Słowo. W latach 1876-1878 jako korespondent Gazety Polskiej przebywał w Ameryce Północnej. W 1886 roku odbył podróż do Konstantynopola, Aten i Włoch, następnie do Hiszpanii, w 1890 udał się na wyprawę myśliwską do Zanzibaru. Okresowo mieszkał w Zakopanem.

Dla uczczenia jubileuszu pisarza ofiarowano mu w 1900 zakupiony ze składek społecznych majątek Oblęgorek pod Kielcami.

Po wybuchu I wojny światowej Henryk Sienkiewicz udał się do Szwajcarii, organizując w Vevey Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Był inicjatorem ufundowania pomnika A. Mickiewicza w Warszawie, współorganizatorem  Kasy im. Mianowskiego, prezes Warszawskiej Kasy Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy (1899-1900).

Pisarz wielokrotnie wspierał swoim autorytetem akcje patriotyczne, np. protestował przeciwko prześladowaniom dzieci polskich we Wrześni (zabór pruski). W okresie rewolucji 1905 w odezwach
i artykułach domagał się autonomii dla Królestwa Polskiego. Był zwolennik Narodowej Demokracji.
W roku 1889 ufundował stypendium im. M. Sienkiewiczowej, z którego korzystali m.in. M. Konopnicka
i S. Wyspiański.

W swojej twórczości nowelistycznej poruszał problemy społeczno-obyczajowe w duchu pozytywizmu, np. Humoreski z teki Worszyły (1872), Hania (1880), Szkice węglem (1880), Za chlebem (1880), Janko muzykant (1880), Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela (1880), Bartek Zwycięzca (1882).Powstały także nowele amerykańskie, m.in.: Latarnik (1882), Sachem (1889), Wspomnienie z Maripozy (1889).

Sławę przyniosły Sienkiewiczowi wielkie powieści historyczne, poprzedzone nowelą Niewola tatarska (1880). Cykl nazwany Trylogią składa się z utworów: Ogniem i mieczem (1884), Potop (1886) i Pan Wołodyjowski (1888), obejmujących burzliwe dzieje Polski w XVII w., wojny z Tatarami, Szwedami
i Turkami.

Międzynarodowym sukcesem oraz jednym z argumentów dla przyznania Nagrody Nobla stała się powieść Quo vadis (1896) z czasów Nerona, ukazująca męczeństwo chrześcijan.

Prozę współczesną w twórczości Sienkiewicza reprezentują: powieść psychologiczna Bez dogmatu (1891) oraz Rodzina Połanieckich (1895). Poczytność zyskała powieść dla młodzieży W pustyni
i w puszczy (1911).

Według dzieł Sienkiewicza zrealizowano w Polsce filmy: Na jasnym brzegu (1921) i Bartek Zwycięzca (1923). Po II wojnie światowej powstały filmy: Pan Wołodyjowski (1969) i Potop (1974) . Ekranizacji powieści Quo vadis dokonali: E. Guazzoni (Włochy, 1912), G. Jacoby (Włochy, 1924), M. LeRoy (USA, 1951). W 1912 nakręcono ponadto film dokumentalny Henryk Sienkiewicz w Oblęgorku, wyświetlony dopiero w 1916.